جادة العاشقینجادة العاشقین، کتابی حاوی سفرنامه حج شیخ کمال الدین حسین خوارزمی نوشته شریف الدین حسین خوارزمی (م. ۹۵۸ق.) می‌باشد. این اثر فارسی، شرح احوال و مقامات عرفانی و گزارش سفر حج کمال الدین حسین بن احمد بن ابراهیم خوارزمی متخلص به حسینی، شاعر و عارف سده دهم ق. به سال ۹۵۶ق. از سمرقند است. نویسنده کتاب، فرزند و مرید او شریف الدین حسین خوارزمی است. این کتاب آگاهی‌هایی تاریخی و جغرافیایی از مسیر حج ساکنان ماوراء النهر به حجاز از راه روسیه و عثمانی در سده دهم ق. به دست داده و از آداب و رسم‌های مذهبی صوفیان اهل سنت این منطقه در سفر گروهی حج سخن گفته است. همچنین حاوی آگاهی‌هایی از قبرستان بقیع و بارگاه امامان معصوم، در آن است. ۱ - معرفی اجمالی نویسندهشیخ کمال الدین حسین، مرید حاجی محمد خبوشانی (م. ۹۳۸ق.) و از اقطاب فرقه همدانیه منسوب به امیر سید علی همدانی از زیرشاخه‌های طریقت کبرویه [۱]
طرائق الحقائق، محمد معصوم شیرازی، ج۲، ص۳۴۴.
[۲]
فهرست واره کتاب‌های فارسی، احمد منزوی، ص۱۵۹۳.
[۳]
دانشنامه جهان اسلام، ج۱۶، ص۳۲۴.
است که خود سلسله‌ای بنیان نهاد. این طریقت را «حسینیه» خوانده‌اند. [۴]
مذکر احباب، سید حسین خواجه نجاری نثاری، ص۲۴۲.
[۵]
مذکر احباب، سید حسین خواجه نجاری نثاری، ص۲۴۳.
[۶]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۲۱.
[۷]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۲۶.
[۸]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۵۳.
[۹]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۵۴.
در جادة العاشقین [۱۰]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۳۰.
[۱۱]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۳۱.
و شماری از منابع معاصر آن [۱۲]
تذکرة الشعراء، مطربی سمرقندی، ص۶۴۹.
[۱۳]
تذکرة الشعراء، مطربی سمرقندی، ص۶۵۰.
و دیگر منابع، [۱۴]
طرائق الحقائق، محمد معصوم شیرازی، ج۲، ص۳۴۴.
[۱۵]
طرائق الحقائق، محمد معصوم شیرازی، ج۲، ص۳۴۵.
فهرست نام مشایخ و اقطاب او به تفصیل آمده است. شیخ حسین سال‌ها در خوارزم به ارشاد مریدان پرداخت. از او آثاری در تصوف بر جای مانده است. [۱۶]
تاریخ حبیب السیر، غیاث الدین خواند امیر، ج۴، ص۱۰۸.
[۱۷]
طرائق الحقائق، محمد معصوم شیرازی، ج۲، ص۳۳۴.
[۱۸]
طرائق الحقائق، محمد معصوم شیرازی، ج۲، ص۳۴۵.
[۱۹]
تاریخ نظم و نثر در ایران، سعید نفیسی، فروغی، ج۱، ص۲۴۲.
[۲۰]
تاریخ نظم و نثر در ایران، سعید نفیسی، فروغی، ج۱، ص۲۴۳.
پسرش شریف الدین، نمونه‌ای از اشعار او را در سفرنامه آورده است: «هر که را در دل بود درد حبیب/ هست از وصل حبیب او را نصیب.» [۲۱]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۷۴.
شریف الدین حسین خوارزمی، نویسنده این سفرنامه، فرزند ارشد و مرید کمال الدین شیخ حسین، سال‌ها ملازم پدر و در این سفر نیز کاروان سالار حج گزاران بود [۲۲]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۳۴.
و پس از مرگ پدر، جانشین او شد. شریف الدین شعر می‌سرود و به «شریفی» تخلص می‌کرد و برخی اشعار او در این سفرنامه آمده است؛ همچون: «آن کیست که در راه طلب نیست به صد شوق/ از جان و دل خویش طلبکار مدینه». [۲۳]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۶۶.
از تاریخ دقیق وفات او گزارشی در دست نیست. در آثار برخی صوفیان معاصر او، آگاهی‌هایی درباره وی می‌توان یافت؛ اما این اخبار بیشتر جنبه ستایشگرانه دارند و از شرح حال و آثارش چندان اطلاعی به دست نمی‌دهند. [۲۴]
تذکرة الشعراء، مطربی سمرقندی، ص۶۴۹.
[۲۵]
تذکرة الشعراء، مطربی سمرقندی، ص۶۵۱.
[۲۶]
مذکر احباب، سید حسین خواجه نجاری نثاری، ص۲۴۲.
[۲۷]
مذکر احباب، سید حسین خواجه نجاری نثاری، ص۲۴۳.
همسر و فرزندان شریف الدین در این سفر همراه او بوده‌اند و همسرش در میان راه درگذشته و همان جا به خاکش سپرده‌اند. [۲۸]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۶۰.
[۲۹]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۶۱.
۲ - شروع سفر حجکمال الدین حسین خوارزمی به سال ۹۵۶ق. عزم حج نمود [۳۰]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۲۶.
و صوفیان و مریدان خویش را فراخواند [۳۱]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۳۳.
[۳۲]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۳۴.
و با ۳۰۰ نفر [۳۳]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۴۷.
که فهرست نام برخی از آنان در سفرنامه آمده [۳۴]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۳۴.
[۳۵]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۳۵.
، راهی حجاز شد. او در برخی شهرها مدتی توقف کرده و بدین رو، سفرش به درازا انجامیده است. وی پس از گزاردن مناسک حج و زیارت مدینه، هنگام بازگشت قصد کرد که در دمشق بماند. او تا حلب مریدان خود را همراهی کرد؛ اما بر اثر بیماری وفات نمود و جنازه‌اش را همان جا دفن کردند و پس از شش ماه طبق وصیتش او را به دمشق برده، در آن جا به خاک سپردند. [۳۶]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۲۵.
۳ - تالیف کتاب جادة العاشقیننویسنده جادة العاشقین سال‌ها پس از سفر حج و درگذشت پدر، کتاب را تدوین کرده است؛ اما اجازه این کار را هنگام حیاتش از او گرفته است. [۳۷]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۵.
عبارت «جادة العاشقین» به شمار ابجد به سال ۹۶۹ق. که هنگام آغاز تدوین کتاب بوده، اشاره دارد و تدوین آن در سال ۹۷۳ق. پایان یافته است. پیش از شریف الدین، یکی دیگر از مریدان پدرش، محمود غجدوانی که از ۹۲۳ تا ۹۴۱ق. ملازم شیخ کمال الدین بوده، کتاب مفتاح الطالبین را در احوال و مقامات او نگاشته بود. [۳۸]
فهرستواره کتاب‌های فارسی، احمد منزوی، ج۳، ص۲۲۸۵.
[۳۹]
فهرستواره کتاب‌های فارسی، احمد منزوی، ج۳، ص۲۰۹۳.
اما شریف الدین به درخواست برخی مریدان و مشتاقان تصمیم می‌گیرد که او نیز مقامات پدر و برخی خلفای او را که در مفتاح الطالبین نیامده، بازنویسد و در این میان سفرنامه حج او را نیز بیاورد. [۴۰]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۲.
[۴۱]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۳.
برخی پژوهشگران جادة العاشقین را خلاصه مفتاح الطالبین نوشته غجدوانی دانسته‌اند. [۴۲]
تاریخ نظم و نثر در ایران، سعید نفیسی، فروغی، ج۱، ص۴۰۰.
این سخن اشتباه است [۴۳]
فهرستواره کتاب‌های فارسی، احمد منزوی، ج۳، ص۲۰۹۴.
و شریف الدین تنها در برخی مطالب کتاب، از مفتاح الطالبین بهره برده است. [۴۴]
فهرستواره کتاب‌های فارسی، ج۳، ص۲۰۹۴.
۴ - محتوای کتابکتاب ۱۵ فصل دارد که هر یک از آن‌ها مشتمل بر ابوابی است و همگی به معرفی شیخ کمال الدین و شرح زندگی و احوال و مقامات او می‌پردازند. فصل نهم تا دوازدهم کتاب به سفر حج او اختصاص یافته است. [۴۵]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۱۴.
آگاهی‌های کتاب برای ترسیم وضعیت صوفیه و فرقه‌ها و عبادتگاه‌ها و مکان‌های مقدس آنان در سده دهم ق. سودمند است. در فصل‌های مربوط به سفرنامه، آگاهی‌هایی تاریخی و جغرافیایی از شهرها و مناطق آسیای میانه فعلی، روسیه، عثمانی و مکه و مدینه می‌توان یافت. این سفرنامه نگرش یک فرقه صوفیه به حج و چگونگی سفر گروهی حج صوفیان و آداب و رسم‌های حج گزاری آنان را نشان می‌دهد. اهتمام اعضای کاروان به زیارت مکان‌های مذهبی و قبرهای بزرگان و مشایخ صوفیه در میان راه، از سنت‌های صوفیان در این گونه سفرها بوده است. شیخ کمال الدین و افراد کاروان او نیز سخت به این شیوه پایبند بوده‌اند و یکی از علل طولانی شدن سفر حج آنان را می‌توان همین شمرد. این کتاب همچون دیگر شرح حال‌های بزرگان صوفیه، سرشار از کرامات و خوارق عادات است. نویسنده، کرامت‌های بسیاری را در این اثر به مراد خویش نسبت داده است. او در وصف مکان‌ها و آثار مقدس حرمین، بیشتر به مراد خود شیخ کمال الدین توجه داشته است.در سفرنامه، تاریخ رخدادها به ماه و روز نیامده و تنها تاریخ دقیقی که یاد شده، روز وفات شیخ، «سحر شنبه هجدهم شعبان سنه نهصد و پنجاه و هشت» است. [۴۶]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۸۶.
نیز تنها نام شهرها و مناطق مهم یا جای‌هایی که رخداد مهمی پیش آمده، ثبت شده است.۵ - مسیر سفر حجسفر شیخ و مریدان او از راه دریا و خشکی بوده است. به ظاهر، بخشی از سفر در دریای خزر انجام پذیرفته؛ هر چند نامی از آن نیامده است. شیخ پس از زیارت مزار بزرگان صوفیه در سمرقند، به خوارزم رفته است. مردم و حاکم شهر در توقف یک ماهه شیخ در این شهر، بسیار به او حرمت نهاده‌اند. در حاجی ترخان (آستاراخان کنونی در روسیه. کاروان شیخ به سبب دریافت خبر کمین راهزنان در میان راه، یک ماه ماند. [۴۷]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۴۰.
سپس به قرم (کریمه: شبه جزیره‌ای بر ساحل دریای سیاه) و از آن جا به آق کرمان (بلگورود نیستروفسکی کنونی: شهری در ادسا در جنوب اوکراین) رسید. این شهر از توقفگاه‌های کسانی بوده که از آن مسیر قصد استانبول داشته‌اند. شیخ در بهار ۹۵۶ق. یعنی یکی از ماه‌های ربیع الاول تا جمادی الاولی، با کشتی از راه دریای سیاه به استانبول رسید. [۴۸]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۴۶.
بیشترین استقبال از شیخ در همین شهر صورت پذیرفت. بسیاری از مردم و بزرگان مذهبی و حکومتی به دیدار شیخ آمدند. سلطان عثمانی که از پیش منتظر ورود او بوده، از وی خواهش کرده است دعوتش را بپذیرد و در کاخ سلطنتی به دیدارش رود. سلطان در این دیدار بسیار او را حرمت نهاده [۴۹]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۴۸.
[۵۰]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۵۰.
و هدایا و زاد و توشه سفر به وی داده است. [۵۱]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۵۰.
شیخ از عثمانی راهی شام شد و مسیر حجاز را در پیش گرفت. مزیریب نخستین توقفگاه کاروان حاجیان پس از شام بوده و حاجیان یک هفته در آن توقف می‌کرده‌اند. درباره این منزل که از مهم‌ترین منازل راه شام به حرمین بوده، آگاهی‌هایی در منابع آمده است. [۵۲]
موسوعة مرآة الحرمین، ایوب صبری پاشا، ج۵، ص۱۶۶.
[۵۳]
المعجم الجغرافی، اس. موستراس، ص۴۶۳.
منازل پسین این سفر تا مدینه، عبارت بوده‌اند از: عین زلفا، تجلان عاضی [۵۴]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۶۳.
، قلعه حیدر [۵۵]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۶۴.
، و علا. مردم این آبادی بسیار تنگدست بوده و با ارائه خدماتی مانند فروش علوفه به حج گزاران، روزگار می‌گذرانده‌اند. در آن سال، کاروان حج گزاران در این منزل بر اثر سرما و باران، تلفات جانی داشت. [۵۶]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۶۵.
چند منزل از مدینه تا مکه نیز یاد شده است؛ از جمله بدر که در آن، حوض آب و مسجدی با دو گنبد وجود داشت و حج گزاران بر دیوارش یادگار می‌نوشتند. وادی فاطمه نیز واپسین منزل بوده است. [۵۷]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۶۹.
[۵۸]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۷۰.
بخشی از آگاهی‌های سفرنامه، از ناامنی راه در آسیای میانه و روسیه حکایت دارد. خطر راهزنان و دزدان در چند جا کاروان را تهدید کرده است. [۵۹]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۴۰.
[۶۰]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۴۳.
۶ - اخبار مکه و مدینهبیشتر اخبار مکه و مدینه به ذکر حالات و مکاشفات معنوی و کرامات شیخ کمال الدین و مریدانش در این شهر اختصاص یافته و از وضعیت شهرها در آن گزارشی نیامده است. شریف الدین از گنبد و بارگاه امامان چهار گانه: ـ به تعبیر وی: «ائمه معصوم» ـ در قبرستان بقیع یاد کرده و گفته است که مدفن همگی در یک صندوق (ضریح) جای داشته و قبر عباس بن عبدالمطلب در صندوقی دیگر بوده است. آنان قبر عایشه همسر پیامبر (ص)، عثمان بن عفان، و فاطمه بنت اسد را زیارت کرده‌اند. [۶۱]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۶۸.
محل اقامت شیخ کمال الدین در مکه، جایی میان کاروان شامی و مصری و محاذی معلات، قبرستان مکه، بوده و شریف الدین آن را «حسینیه» خوانده و کرامتی نیز درباره سبب نام گذاری‌اش به شیخ کمال الدین نسبت داده است. [۶۲]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۷۱.
[۶۳]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۷۲.
۷ - وضعیت کتاباز این کتاب، نسخه‌های خطی متعدد در چند کتابخانه نگهداری می‌شود. [۶۴]
فهرستواره کتاب‌های فارسی، احمد منزوی، ج۳، ص۲۰۹۴.
رسول جعفریان بر پایه نسخه‌ای از کتابخانه گنج بخش پاکستان به شماره ۷۶۴ [۶۵]
جادة العاشقین، خوارزمی، ص۲۵.
، مقدمه. بخش سفرنامه کتاب را در پیام بهارستان (س۴، ش۱۳، پاییز۱۳۹۰، ص۱۱-۸۸) در ۷۷ صفحه وزیری مشتمل بر مقدمه‌ای چهارده صفحه‌ای درباره نویسنده و پدر او و ارزش کتاب به چاپ رسانده است. پیش از او، علی صدرایی و محمود کریمیان، این نسخه را در مقاله‌ای با عنوان «حج عاشقان» همراه با چکیده‌ای از سفرنامه معرفی کرده بودند. [۶۶]
میقات حج، ش۷۴، ص۵۹، «حج عاشقان» .
[۶۷]
میقات حج، ش۷۴، ص۷۱، «حج عاشقان» .
۸ - فهرست منابع(۱) تاریخ حبیب السیر: غیاث الدین خواند امیر (م. ۹۴۲ق. . ، به کوشش سیاقی، خیام، ۱۳۸۰ش. (۲) تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی: سعید نفیسی، فروغی، ۱۳۶۳ش. (۳) تذکرة الشعراء: مطربی سمرقندی (م. ۱۰۴۰ق. . ، اصغر جانفدا، تهران، آیینه میراث، ۱۳۸۲ش. (۴) دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش. (۵) طرائق الحقائق: محمد معصوم شیرازی، به کوشش محمد جعفر، کتابخانه سنایی. (۶) فهرستواره کتاب‌های فارسی: احمد منزوی، تهران، دائرة العمارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۲ش. (۷) مذکر احباب: سید حسین خواجه نجاری نثاری (م. ۱۰۰۵ق. . ، به کوشش نجیب مایل، تهران، مرکز، ۱۳۷۷ش. (۸) المعجم الجغرافی للامبراطوریة العثمانیه: اس. موستراس، ترجمه: عصام محمد الشحادات، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۲۳ق. (۹) موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. ۱۲۹۰ق. . ، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق. (۱۰) میقات حج (فصلنامه. : تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «جادة العاشقین». |